De foto’s waren niet slecht, maar kunst was het ook niet (vs. 2)

Zondagmiddag. De wanden van het kunstcentrum zijn gevuld met foto’s. De curator heeft z’n best gedaan en uiteenlopende toepassingen van het medium bij elkaar gebracht. Zo hangt er een serie close-ups van handen van hoogbejaarden. De zwart-wit prints geven een akelig scherp beeld van het vel over been. Daarnaast hangen vervreemdende fotomontages in onwerkelijke kleuren.

Verder zijn er foto’s die gemaakt lijken voor een gelikte brochure over wind- en zonne-energie. Ook hangt er een reeks esthetische beelden die zorgvuldig uit de dagelijkse realiteit zijn losgesneden. Verder zie ik foto’s van naakte mensen met een laken over hun hoofd, impressies van een Noord-Afrikaanse stad en een aantal ingelijste spreads uit een boek waarin zo te zien foto’s en tekst even belangrijk zijn. Een mooie mix dus.

Vanmiddag wordt de expositie afgesloten met een discussie. De gespreksleider is een oude rot uit het vak. De centrale vraag die hij voor deze gelegenheid uit de hoed tovert luidt: Is fotografie kunst? Hij geeft toe dat deze probleemstelling een enorme baard heeft, maar iets beters kon hij blijkbaar niet verzinnen. Een echte discussie wil het dan ook niet worden.

Breed scala

In de wereld van de beeldende kunst is fotografie als discipline volledig geaccepteerd. Daar hoeven we het niet meer over te hebben. Maar doordat fotografie zo’n breed scala aan toepassingen kent en we in ons dagelijks leven overspoeld worden door foto’s, is het misschien wèl interessant eens stil te staan bij de vraag welke foto’s wel en welke geen aanspraak kunnen maken op het etiket ‘kunst’.

‘Functionele fotografie’, d.w.z. foto’s die primair bedoeld zijn om iets te laten zien wat op dat moment niet fysiek aanwezig is, valt in principe niet onder de noemer beeldende kunst. Geen snapshots, vakantiekiekjes, pers- of productfoto’s dus. Wat in dit genre wèl kan, zijn interessante voorbeelden van reclame-, mode- en architectuurfotografie. Die kunnen onder de noemer ‘toegepaste kunst’ heel goed een plek krijgen in een museum voor beeldende kunst. Dat geldt ook documentaire fotografie.

Goede documentaire foto’s verwijzen niet alleen naar iets wat elders is of was, maar zijn ook als beeld de moeite waard. Bij voorbeeld door de persoonlijke aanpak van de fotograaf of de manier waarop hij met de mogelijkheden en beperkingen van het medium heeft gespeeld. Denk maar aan werk van fotografen als Cartier-Bresson, Martin Parr en Stephan Vanfleteren. Het is superieure fotografie maar daarmee nog geen autonome beeldende kunst. Hoe origineel ook, primair zijn het registraties, geen creaties.

           

Authentiek, origineel, conceptueel

Fotografie is per definitie gebonden aan de zichtbare werkelijkheid. De manier waarop de realiteit d.m.v. foto’s weergegeven kan worden, is uniek. Dat maakt fotografie tot een uitdagend en boeiend fenomeen. Bovendien is de sociale impact van fotografie enorm, zeker in onze beeldcultuur. Het is dus niet meer dan logisch dat er vandaag de dag zoveel aandacht wordt besteed aan fotografie. Nederland kent niet voor niets drie uitstekende musea voor fotografie, waar het hele scala (van 'carte de visite' tot kunstfoto) aan bod komt.

Ook in de wereld van de beeldende kunst is fotografie populair. Bij serieuze kunstfotografie gaat het echter niet primair om de verwijzing naar een werkelijkheid buiten de foto. Het beeld zelf staat centraal als uitdrukking van het idee of concept dat aan het werk ten grondslag ligt. Voor mij bepaalt de mate van autonomie van het beeld of aan een foto het label 'kunst' gehangen kan worden of niet. Ik geef toe dat dat geen spijkerhard criterium is. Het zegt ook niets over de kwaliteit van het kunstwerk.

Wat die zondagmiddag in het kunstcentrum aan de wand hing, was geen slechte fotografie. Maar kunst was het ook niet. Met uitzondering misschien van die rare gemanipuleerde foto’s. Ik vond ze niet mooi, maar de verontrustende beelden staan me nog steeds helder voor de geest.

 

---

 Registratie of concept?

foto Sietse Postma (2011)

Mickey Mouse op oorlogspad

Een paar jaar geleden deed ik een workshop met als thema 'rafelranden'. De rommelige, non-descripte plekken in de periferie van de stad spraken me altijd al aan. Het leek me leuk om beelden te maken die in technisch opzicht aansloten bij de imperfectie die inherent is aan rafelranden. Daarom kocht ik voor € 2,99 een plastic camera en een paar belegen kleurenfilmpjes. 

De resultaten vielen niet tegen. De foto's waren alleen in het midden enigszins scherp, de kleuren waren vreemd en de plastic lens had zich geen raad geweten met tegenlicht. Verre van perfect dus. Vorm en inhoud versterkten elkaar. Hoewel ik het een geslaagd experiment vond, heb ik het cameraatje nadien nooit meer gebruikt. Zo'n 'special effect' is leuk voor één keer maar daarna wordt het een trucje dat snel  verveelt.

Hipstamatic

Het zal duidelijk zijn: een Hipstamatic app is aan mij niet besteed, ook al had ik een iPhone. De Hipstamatic-rage interesseerde me dan ook niet erg tot ik een poosje geleden in Vrij Nederland een fotodocument tegenkwam van Balasz Gardi. Deze Hongaarse oorlogsfotograaf werkt al tien jaar in Afghanistan. Vorig jaar volgde hij een groep Amerikaanse mariniers tijdens hun missie in de provincie Helmand. Gardi fotografeerde de soldaten, hun acties, het leven in hun compound en de Afghanen met wie ze te maken kregen. Dat deed hij met zijn iPhone in de Hipstamatic-modus.

foto Balasz Gardi

De foto's zijn totaal anders dan we bij dit soort reportages gewend zijn. Geen gedetailleerde digitale helderheid of 'klassiek' dramatisch zwartwit maar een beetje gruizige foto's met rare, vooral groene kleurzwemen. Het voedsel in de etensbakjes van de soldaten ziet er op de foto's van Gardi uit als bedorven kots. De scherpte is wel opvallend goed: de baardharen van een gevangen Afghaan kun je tellen. Om de foto's zit een polaroidachtig randje. 

Op de een of andere manier irriteerden deze foto's me.

Stof

In een interview in het online magazine WINk prijst Gardi de kwaliteit van de camera in de iPhone. Bovendien is hij zeer te spreken over de beschikbare applicaties. Daardoor zijn veel nabewerkingen overbodig. Hij vergelijkt het kiezen van een applicatie met de keuze voor een bepaalde film in het analoge tijdperk: "Every piece is carefully chosen to create ultimately the look I had in mind at the time of taking the photograph."

Ik geloof graag dat het fotograferen met een iPhone voordelen heeft (ongevoelig voor stof, lekker onopvallend en een prima beeldkwaliteit). Tot zover is er niets aan de hand. Maar wanneer de fotograaf besluit het apparaat in de Hispstamatic-modus te zetten bij het vastleggen van een militaire missie in Afghanistan, gaat er bij mij iets jeuken.

Hipstamatic-plaatjes worden geassocieerd met technisch slechte kleurenfoto's en speelgoedcamera's uit de jaren zeventig - of die associatie ergens op slaat, betwijfel ik, en met speelgoedcamera's kun je volgens mij geen foto's maken, maar dat terzijde. iPhone-bezitters gebruiken de Hipstamatic app om hun kiekjes een grappige effect mee te geven. Weer eens wat anders, zo'n imitatiepolaroid.

Conditionering

De in 1980 overleden Canadese media-filosoof Marshall McLuhan - beroemd geworden door uitspraken als 'the medium is the message' en 'the global village' - was van mening dat de technische middelen waarvan wij ons bedienen niet neutraal zijn en niet neutraal kúnnen zijn. "Wij scheppen onze media en vervolgens scheppen deze media ons". Technische middelen conditioneren ons begrip van de wereld. McLuhan was een visionair.

Dankzij de Hipstamatic ervaren we onze alledaagse sleur als grappig en nostalgisch. Maar dat niet alleen. Ook een uitzichtloze oorlog in een geteisterd land, waar geen weldenkend mens meer wil leven, ervaren we dankzij deze app als een niet-bestaande realiteit, een droomwereld in vreemde tinten, iets uit een andere, onschuldige tijd.

Een soort Disney World.

---

Rafelrand

De imperfectie van het beeld sloot mooi aan bij de sfeer van de plek.                        (foto Sietse Postma, 2007)

Niks renaissance van de fotojournalistiek

De aankondiging van de expositie Antiphotojournalism in het Foam maakte me nieuwsgierig. "Net nu het bon ton is geworden om te roepen dat de fotojournalistiek dood is doen recente gebeurtenissen vermoeden dat er iets heel anders gaande is. De fotojournalistiek beleeft eerder een opmerkelijke en uiterst onverwachte renaissance. Nieuwe werkwijzen, strategieën, perspectieven, technieken en spelers zorgen voor radicale veranderingen binnen de fotojournalistieke praktijk. Deze nieuwe ontwikkelingen worden nu op een prikkelende manier in kaart gebracht met de groepstentoonstelling Antiphotojournalism." Dat wilde ik zien.

Na zo'n aankondiging verwachtte ik een actuele expositie, met lijnen naar de toekomst. Maar dat valt tegen. Wat ik in het Foam zie, zijn voornamelijk projecten die de afgelopen decennia zijn gerealiseerd. De bijdrage van Paul Fusco over de dood van Robert F. Kennedy is zelfs uit 1968! Ook het werk dat Susan Meiselas in de jaren negentig over de Koerden maakte, past niet bepaald in de categorie 'nieuwe strategieën en spelers'.

Spaans

De expositie is geproduceerd door La Virreina Centre de la Imatge, een cultureel instituut in Barcelona, Ik krijg de indruk dat het Foam de tentoonstelling klakkeloos heeft overgenomen, inclusief Engelstalige teksten en Spaanse ondertitels. De enige Nederlandse deelnemer is Kadir van Lohuizen met de serie Diamond Matters uit 2005. In deze serie volgt Van Lohuizen de route die diamanten afleggen van de Afrikaanse modder tot de decadente Londense jet set. Hij toont aan dat de diamanthandel bepaald geen 'fair trade' is.

Een vijftigtal foto's uit deze serie is tamelijk liefdeloos tegen de wand geplakt. Ze hangen in lange stroken onder elkaar. Het verhaal begint linksboven, vlak onder het plafond en eindigt rechtsonder op ooghoogte. Het is bijna ondoenlijk om de beelden stuk voor stuk de aandacht te geven die ze verdienen. De makers van deze expositie blijken sowieso graag wandvullend bezig te zijn. Heel decoratief allemaal. Maar een ramp voor de kijker. Een dieptepunt vind ik de zalen die behangen zijn met printjes uit het door Ariella Azoulay samengestelde 'archief' over zestig jaar Israëlische bezetting van de West Bank en de Gaza-strook. Wat moet ik met zo'n massa fotootjes en onleesbare teksten?

De serie Diamond Matters is een excellent voorbeeld van 'oude' fotojournalistiek en past met zijn fraaie zwart wit beelden naadloos in de traditie van geëngageerde documentaire fotografie. Onzin om dit werk te presenteren als illustratie van een 'onverwachte renaissance'. Waarom wordt er geen aandacht besteed aan Via PanAm, het project waar Van Lohuizen nu aan werkt? Dat laat goed zien hoe een fotojournalist vandaag de dag 'nieuwe strategieën en technieken' onderzoekt, inclusief app's voor de iPad! 

Uit de serie Diamond Matters (foto Kadir van Lohuizen)

Motto

Als ik thuis de brochure die het Foam bij de expositie heeft gemaakt doorkijk, valt m'n oog op het motto op de eerste pagina. Het is een citaat uit een tekst uit 1999 van de Amerikaanse fotograaf Allan Sekula, een van de deelnemers aan de expositie: "The rule of thumb for this sort of anti-photojournalism: no flash, no telephoto zoom lens, no gas mask, no auti-focus, no press pass and no pressure te grab at all costs the one defining image of dramatic violence."

Nu valt het kwartje. Het gaat bij deze tentoonstelling dus helemaal niet om het signaleren van 'een opmerkelijke en uiterst onverwachte renaissance' van de fotojournalistiek. Dat heeft de PR-afdeling van het Foam ervan gemaakt. [Komt dat zien: RECENT, NIEUW, RADICAAL, PRIKKELEND!] Onzin, Antiphotojournalism is gewoon een kritische tegenhanger van World Press Photo en laat zien dat er al decennialang fotografen rondlopen die er niets voor voelen hun leven te riskeren voor een sensationele prent op de voorpagina, maar juist op zoek gaan naar de achterkant van het nieuws en daar op een ongebruikelijke manier verslag van doen.

Ik ga nog een keer kijken. En dan niet met de verwachting dat ik ooggetuige zal zijn van de wonderbaarlijke herrijzenis van de fotojournalistiek, maar wel om te zien hoe eigenzinnige fotojournalisten te werk gaan. Fotografen die niet verslaafd zijn aan de waanzin van de dag, voor wie de voorpagina niet het hoogst haalbare is en die maling hebben aan het circus van World Press Photo.

Wel jammer dat ik dan weer tegen dat fotobehang aan moet lijken.

Champs Elysées (foto Sietse Postma)

Een heel gedoe, zo'n interview

In de jaren negentig schreef ik recensies over beeldende kunst voor een regionale krant. Af en toe deed ik een interview. Zo'n vraaggesprek bereidde ik zorgvuldig voor. Gewapend met vragenlijst en blocnote nam dan ik plaats tegenover de man of vrouw die ik moest ondervragen. Vaak legde ik het gesprek ook vast op een cassettebandje. Dat had ik nodig voor het ontcijferen van de vellen vol haastig neergekrabbelde antwoorden. Zo'n interview was een heel gedoe.

Onlangs werd ik zelf geïnterviewd. Dat was in het kader van een serie artikeltjes over West-Friese kunstenaars in dezelfde krant als waarvoor ik vroeger m'n stukjes schreef. Op het afgesproken tijdstip verscheen een tenger meisje in de galerie waar ik op dat moment met twee collega-fotografen een expositie had. Na een uurtje foto's kijken en praten toverde ze een vragenlijstje tevoorschijn, keek er even op en sloot het interview af. Ze had ongeveer een half A5-je met aantekeningen. Tijd voor de foto.

[Toen ik zelf dit werk zelf nog deed, maakte ik daarvoor een afspraak met een echte persfotograaf, die dan tijdens het interview langskwam voor het maken van een fraai portret. Maar die fotograaf is al lang wegbezuinigd.]

Tevreden

De interviewster haalde haar spiegelreflex tevoorschijn en dirigeerde me een beetje giechelig naar een hoek van de galerie, zodat ik mooi voor m'n eigen foto's stond. Ze drukte een paar keer af – 'u kijkt een beetje streng' – deed een nieuwe poging en liet me het resultaat op het schermpje van de camera zien. We waren beiden tevreden.

We namen hartelijk afscheid. Ik hoefde het stukje voor publicatie niet te lezen, had ik gezegd. Toch was ik niet helemaal gerust op het resultaat. Ik hoopte maar dat ze een goed geheugen had, want van haar aantekeningen moest ze het niet hebben.

Een paar dagen later installeerde ik me op een terrasje met een exemplaar van de krant waarin het interview moest staan. Voordat ik aan de koffie begon bladerde ik hem door. Ik hoefde niet lang te zoeken. M'n kop knalde van de pagina. De redactie had de foto flink uitvergroot. Haarscherp grijnsde ik mezelf toe. Afgezien van een paar vage uitspraken en een verkeerd jaartal was het een aardig stukje. Opgelucht dronk ik mijn koffie.

's Middags kwam ik een buurvrouw tegen. 'Leuke foto!' riep ze toen ik voorbij fietste. Zo beleefde ook ik de spreekwoordelijke '15 minutes of fame'. Het werd tijd.

foto Faralda Houthuijsen

Met of zonder Amsterdammers

Het zaaltje in Fotomuseum Amsterdam (FOAM) is afgeladen. Ik zoek een veilige plek dicht bij de uitgang. In de verte stelt de wethouder van cultuur van Amsterdam, Carolien Gehrels, zich op achter de microfoon. Na een paar zinnen stokt haar praatje. De exposant, Dana Lixenberg, laat merken dat de wethouder slecht geïnformeerd is. Gehrels lost het soepeltjes op en nodigt Lixenberg uit dan zelf maar te vertellen hoe haar serie 'Set Amsterdam' tot stand is gekomen.

     De fotografe legt het uit maar vergeet de microfoon. Wat volgt is een onderonsje tussen Lixenberg en Gehrels. Alleen te verstaan door de mensen die vooraan staan. Geeft niks. We zijn hier niet voor het verhaal en eigenlijk ook niet voor de foto's. Met een paar obligate zinnen sluit de wethouder af. Beschaafd applaus. Nog even wat bedankjes en grappen. Dan is er drank en kan het netwerken beginnen.

     Ik ben niet zo'n party-tijger en ook niet erg thuis in de wereld van sterren en andere belangrijke mensen. Toch herken ik een paar acteurs en aanverwante types. Dat is niet zo verwonderlijk want de serie 'Set Amsterdam' heeft Lixenberg gemaakt naar aanleiding van de tv-serie 'Adam - E.V.A. (Amsterdam en vele anderen)' van de VPRO. Aanvankelijk zou ze alleen portretten maken van de acteurs. Maar de plekken waar de serie werd opgenomen, intrigeerden haar dermate, dat ze besloot daar een afzonderlijke serie van te maken. 

foto Dana Lixenberg

Event

Dana Lixenberg is een Nederlandse fotograaf die al jaren succes heeft in New York; Adam en E.V.A. is een populaire tv-serie van een omroep waarmee je als creatieve Amsterdammer voor de dag kunt komen; fotografie is trendy en het FOAM is 'cool'. Voeg daar nog wat geroutineerde PR aan toe en je hebt een 'event'. Dat wil zeggen: een massaal bezochte opening en grote stukken in dag- en weekbladen; Vrij Nederland pakte bijvoorbeeld uit met een fotodocument van acht pagina's.

     Een paar weken geleden ontving ik de uitnodiging voor deze expositie. Het zinnetje 'Kenmerkend voor de foto's (van Amsterdam) is de afwezigheid van mensen' maakte me nieuwsgierig. Ik houd namelijk erg van foto's zonder mensen. Zelf wacht ik ook meestal met het maken van een foto tot iedereen net kader heeft verlaten. Deze expositie wilde ik dus niet missen.

 
Registraties
Voordat de officiële opening plaatsvindt en het nog rustig is in het museum, maak ik een rondje langs de tot billboard-formaat opgeblazen kleurenfoto's. Het licht valt zoals het moet vallen. Alles staat op z'n plek. De scherpte is meedogenloos. De beelden laten niets te raden over. En inderdaad: geen mens te zien. Ik zie echter geen 'sporen van menselijke activiteit die een indicatie vormen van iemands persoonlijkheid en levenswijze', zoals de uitnodiging ook beloofde.

     Wat ik wel zie zijn cleane registraties van smakeloos ingerichte rouwkamers, de kantine van een sportclub met meubilair uit de kringloopwinkel, de ongezellige keukentafel van de familie Azim, een Jordaan-interieur vol poppen en prullen, de kamer van een budgethotel met volgekladde wanden … Het is wat je ziet. Niet meer en niet minder. Een en al cliché en ongelooflijk saai.

Nostalgie

Vlakbij het FOAM is nog een expositie met foto's over Amsterdam. Het Stadsarchief heeft 150 foto's gekozen uit de 250.000 beelden van Amsterdam die de collectie van het Maria Austria Instituut rijk is. Het zijn foto's uit de periode 1935 - 2005, gemaakt door bekende fotografen als Eva Besnyö, Carel Blazer, Paul Huf, Philip Mechanicus, Sem Presser en Kees Scherer.

     Heel veel nostalgisch zwartwit en heel veel gewone Amsterdammers. Plaatjes waar menige wat oudere Mokumer bij weg zal dromen. Ach, zo kneuterig hoeft het van mij nou ook weer niet. Maar in elk geval heel wat minder saai dan de pretentieuze prenten van Dana Lixenberg in het FOAM. 

foto Sietse Postma